Ayurveda Therapy

आयुर्वेद म्हणजे काय आहे ? What is Ayurveda?

आयुर्वेद नावाचा अर्थ जीवनाशी संबंधित ज्ञान आहे. वेद हे भारतीय औषध आहे, जी मानवी शरीराला निरोगी ठेवण्यासाठी आणि आजार कमी करणारी व वय वाढवणारी एक विज्ञानाची शाखा आहे. आयुर्वेद 3000 वर्षांपासून चालत आलेली व्यापक आणि उत्तुंग परंपरा आहे.

आयुर्वेदतील उपचार पद्धतीमध्ये वनौषधी, वनस्पतीजन्य औषधे,आहारविषयक नियम, आहार हेच औषध, ऋतुचार्य, व्यायामाचे वेगवेगळे प्रकार आणि याद्वारे  नैसर्गिक प्रतिकार शक्तीला वाढवण्यावर भर दिला जातो.

आयुर्वेदाचा मूळ सिद्धांत :- Basic principles of Ayurveda

आयुर्वेद आणि निसर्गपचार हे पाच मूळ तत्वावर आधारित आहे, त्यालाच पंचमहाभुते म्हणतात.

पंचमहाभुते :-आकाश, वायू, अग्नी, आप (पाणी ), पृथ्वी 

तसेच शाररिक प्रक्रिया तीन दोषांच्या संतुलनातून नियंत्रित केल्या जातात.

दोष :-

• वात दोष
• कफ दोष
• पित्त दोष

1. वात दोष :-शरीर आणि मनाची हालचाल नियंत्रित करतो, वात वाढल्यामुळे काळजी, निद्रानाश, बद्धकोष्टता त्रास वाढतात.वात रक्तपुरवठा, श्वासोच्छवास, मनातील विचार, मज्जासंस्था, श्रवण, वाणी कार्यानिवीत होतात ,तसेच वातामुळे उत्साह आणि सर्जनक्षमता वाढते.
2. कफदोष :- कफ आपतत्वापासून बनतो. कफामुळे शरीरातील मुलद्रव्यांना मूर्त स्वरूप मिळते, प्रतिकारशक्ती वाढते. कफ सांध्यातील स्नेहक, जखम भरणे, ताकद संतुलन, स्मरणशक्ती, हृदय आणि फुफ्फुसे यांना नियंत्रित करतो. कफामुळे आपुलकी, प्रेम, शांतता, हाव, मत्सर हे गुण मिळतात, अति कफामुळे स्थूलता, सुस्ती आणि प्रतुंजारता( ऍलर्जी )इ. त्रास होतात.
3. पित्तदोष :- पित्ताची निर्मिती आप आणि अग्नी या तत्त्वापासून होते. पित्त शरीरातील उष्णता, चयापचय, मन आणि शरीर यांचे रूपांतर अन्नपचन, सद्विवेक बुद्धी  इ. गोष्टीवर नियंत्रण ठेवते. राग, आलोचना, व्रण,पुरळ इ. त्रास होतात.

शारीरिक संतुलन 

संपूर्ण शरीराच्या संतुलित अवस्थेच्या उपस्थिती किंवा अनुपस्थितीवर आरोग्य अवलंबून असतात. दोन्ही अंतरिक किंवा बाह्यकारक नैसर्गिक संतुलनात अशांतता निर्माण झाल्याने रोग उत्पन्न करतात. 

रोग उत्पन्न होण्याचे कारणे :- Causes of Disease

• आहार अविवेक
• आवांछनीय सवयी -आरोग्यवर्धक नियम न पाळल्यामुळे
• मोसमी असामान्यता
• अनुचित शारीरिक व्यायाम
• इंद्रियाचा आणि मनाचा अनियमित वापर
• प्रतिकार शक्तीचा अभाव

आयुर्वेदिक दिनचर्या कशी असावी? Ayurvedic Routine

1) सकाळी सूर्योदयापूर्वी  कमीत कमी एक तास आधी उठले पाहिजे.

2) नस्य कर्म – तिळाचे तेल, मोहरीचे तेल किंवा तुपाचे यापैकी कोणतेही दोन थेंब नाकात घालावेत. यामुळे अकाली केस पांढरे होणे ,टक्कल पडण्यापासून बचाव आणि चांगली व शांत झोप लागते.

3) व्यायाम – सकाळी लवकर व्यायाम केल्याने शरीर तंदुरुस्त राहते  व नवी एनर्जी मिळते त्यामुळे दैनंदिन कामकाज करण्यात उत्साह व नवी उमेद जागृत होते. तसेच स्नायू हाडे लवचिक व मजबूत बनतात. त्वचेच्या कांतीत सुधारणा होते.

4) दंतमंजन – दातांना दंतमंजन वापरल्यामुळे तोंडाची दुर्गंधी, तोंडाचे आजार, दात दुखी कमी आणि हिरड्या मजबूत होण्यास मदत होते 

5) स्नान – व्यायामाच्या एक तासानंतर गरम पाण्याने स्नान करावे यामुळे शरीराला शेक मिळून शरीराचे रक्ताभिसरण वाढते. शारीरिक थकावट दूर होते, स्नानामुळे शरीर स्वच्छता होते आणि तजेलदार वाटते.

6) मसाले – निसर्गाने दिलेले धने, जिरे, मोहरी, आलं, हळद आणि लसूण दररोज न चुकता सेवन केले पाहिजे यामुळे पचन सुधारते हृदय निरोगी आणि शरीरावरील सूज कमी होते.

7) रात्रीचे जेवण – आयुर्वेदानुसार रात्री आठच्या आधीच व हलका आहार केला पाहिजे. हे चयापचय घटकांना रात्री थोडा आराम देण्यास मदत करते. सहा ते आठ ही वेळ जेवणासाठी उत्तम आहे.

8) झोप –  घरातील परिसर स्वच्छ आणि प्रसन्न ठेवा. दिवसा झोपणे टाळा. रात्री सहा ते सात तासाची पुरेशी झोप घ्या. योग्य झोप आरोग्य आणि दीर्घायुष्य प्रदान करते झोपण्याआधी किमान अर्धा ते एक तास मोबाईल टीव्ही व  लॅपटॉप अशा उपकरणापासून दूर राहा. रात्री दहा वाजेपर्यंत झोपण्याचा प्रयत्न करा .

9) वाढलेला ताण – शरीरातील वाढलेला ताण कमी करण्यासाठी ध्यान साधना (मेडिटेशन) करण्याने बराच फायदा मिळतो.

10) आयुर्वेदिक शुद्धी आहार – हा आहार आपल्या शरीरात जमा झालेली विषारी द्रव्य बाहेर काढून शारीरिक शुद्ध करतो. हा आहार पाचक असतो या आहारामुळे पचनसंस्थेला आराम मिळतो आणि विजातीय द्रव्याचे पचन करून शरीराबाहेर काढण्यात सक्रिय होते.

11) ऋतुचर्या – आयुर्वेदानुसार एक वर्षाची वसंत, ग्रीष्म, वर्षा, शरद, हेमंत व शिशिर अशा सहा ऋतू मधील वातावरणातील बदलाप्रमाणे आपला आहार विहार ठेवणे गरजेचे आहे.

या सवयी आपल्याला औषध आणि आजार यापासून दूर ठेवतात.

आयुर्वेदातील निदानाचे प्रकार Types of diagnosis in Ayurveda

 वैद्यांच्या मते आयुर्वेदातील पाच मुख्य प्रकारच्या निदान पद्धती आहेत .

• पूर्वरुपा  (प्रोड्रोमल लक्षणे )
• रुपा (प्रकट लक्षणे )
• संप्राप्ती ( पॅथोजेनेसिस )
• उपासया ( उपचारात्मक चाचण्या )
• अष्टविधा परीक्षा ( शारीरिक तपासणी )

आजारांची लक्षण :-

• पूर्वरुपा  (प्रोड्रोमल लक्षणे) :- हा रोगाच्या सुरुवातीच्या लक्षणांचा संदर्भ आहे, ज्यामुळे रुग्णांमध्ये दिसून येणाऱ्या आजाराची पूर्ण लक्षणे दिसून येतात.
• रुपा (प्रकट लक्षणे) :- हा समस्या आणि आजारांचा समूह आहे. ज्या रुग्णवैद्याच्या लक्षात आणून देतो. जो नंतर व्यक्तीच्या आरोग्याच्या स्थितीचा न्याय करण्यासाठी स्पर्श आणि तालवाद्याचा वापर करतो.
• संप्राप्ती (पॅथोजेनेसिस) :- निदान अवस्थेपासून म्हणजे रुग्णाच्या वैयक्तिक आणि कौटुंबिक वैद्यकीय हितासापासून रुग्णांमध्ये लक्षणे सुरू झाल्याचा शोध घेते .येथे चयापचय स्थिती ,वय आणि रुग्णाची एकूण शारीरिक आणि मानसिक स्थिती निधानामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.
• उपासाया (उपचारात्मक चाचण्या) :- हे हर्बल उपचार आणि जीवनशैली चे नियम आहेत ,जे रोग आणि त्याच्या पुढील प्रसारविरुद्ध कार्य करतात.
• अष्टविधा परीक्षा ( शारीरिक तपासणी) :- हा एक विशेष टप्पा आहे जेथे शाररिक तपासणी कसून केली जाते. यात रुग्णाची वैद्य नाडी (नाडी ),जिव्हा (जीभ ),शब्द (आवाज ),स्पर्श (स्पर्श ), द्रिक (डोळे ), आकृती रूप,मूत्र (मूत्र) आणि मल (विष्ठा ) यांची  तपासणी करतात.
• शरीर प्रकृतीनुसार आणि वैद्यांच्या सल्ल्यानुसार घेतलेले योग्य उपचार ,आजार पूर्णपणे बरा करण्यास उपयोगी ठरतात.

प्रश्नोत्तरे :-

आयुर्वेद म्हणजे काय आणि त्याचे फायदे कोणते?

आयुर्वेद नैसर्गिक औषध प्रणाली आहे आणि हि उपचारपद्धती   तणाव ,चिंता , विविध आजार कमी करण्यास मदत करते.

आयुर्वेदात किती प्रकारचे उपचार आहेत?

वमन, विरेचन, अनुवासन बस्ती, निरुह बस्ती आणि नस्य या पाच प्रकारच्या उपचारांना पंचकर्म म्हणतात, हा आयुर्वेदाचा एक अतिशय प्रसिद्ध आणि लोकप्रिय उपचार आहे.